نشست تخصصی ۱۶: «جایگاه مناطق آزاد تجاری و صنعتی در سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری»

محورهای نشست:

1. تأثیر الگوی حکمرانی مناطق آزاد تجاری و صنعتی در توسعه فناوری
2. نقش مناطق آزاد تجاری و صنعتی در جذب سرمایه و انتقال فناوری
3. مروری بر تجارب موفق جمهوری اسلامی ایران

در این نشست دکتر ملکی به توضیح این موضوع پرداختند که امروزه ایجاد مناطق آزاد تجاری (Free Zone Trade) و ویژه اقتصادی (Special Economic Zones) به عنوان ابزاری برای تحقق استراتژی‌های توسعه برون­نگر، مورد توجه بسیاری از کشورهای دنیا قرار گرفته است و این مناطق اغلب با هدف تقویت تولید، توسعه صادرات، ایجاد اشتغال و جذب سرمایه در کشورها تأسیس می‌گردند.

دکتر ملکی ۷ منطقه آزاد تجاری - صنعتی ایران را معرفی نمودند و به تاریخچه شکل‌گیری این مناطق پرداختند که این مناطق عبارتند از: کیش، قشم، چابهار، ارس، انزلی، اروند و ماکو. همچنین ایشان به بررسی انواع مناطق اقتصادی، کارکردهای این مناطق و نیز قوانین حاکم بر آنها پرداختند که در ادامه مطرح می‌گردد.

۱) مناطق آزاد تجاری (FTZ)

بنا بر تعریف بانک جهانی؛ منطقه آزاد تجاری که منطقه تجارت خارجی نیز نامیده می‌شود، یک منطقه جغرافیایی غالباً بندری (درواقع مناطق با مزایای جغرافیایی برای تجارت) است که در آن تجارت آزاد با سایر نقاط جهان مجاز شناخته شده است، چنانچه کالاها را می‌توان بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی از این منطقه صادر کرد یا به این مناطق وارد نمود و آن‌ها را برای مدتی در انبار ذخیره و در صورت لزوم بسته‌بندی و بدون مداخله مقامات گمرکی مجدداً صادر کرد. ایده تشکیل این مناطق بیشتر در کشورهای در حال توسعه مورد توجه قرار گرفته و شاهد گسترش روزافزون این مناطق در این کشورها هستیم؛ در برداشتی جدیدتر از مناطق آزاد، منطقه آزاد به ناحیه ویژه‌ای در خارج از مرز گمرکی گفته می‌شود که تولیداتش جهت‌گیری صادراتی دارند و فلسفه این تعریف مرتبط با تغییر استراتژی واردات به استراتژی توسعه صادرات، از سوی کشورها می‌باشد.

۲) مناطق پردازش صادرات (EPZ)

مناطق پردازش صادرات (Export Processing Zones) یک نوع منطقه تجارت آزاد است که به‌طورکلی در کشورهای در حال توسعه توسط دولت‌هایشان برای ترویج صادرات صنعتی و تجاری راه‌اندازی شده است.

۳) بنادر آزاد (Free ports)

یک بندر یا منطقه‌ای از یک بندر که در آن کالاهای وارداتی می‌توانند بدون مجوز گمرکی قبل از صادرات مجدد نگهداری یا پردازش شوند.

۴) مناطق ویژه تجاری (SEZ)

مناطق ویژه تجاری (Special Economic Zones) به محدوده جغرافیایی مشخص که قوانین گمرکی محدوده گمرکی کشور در آن اجرا نمی‌شود و به‌منظور تسهیل در امر واردات و صادرات کالا و حمایت از صنعت داخلی کشور و همچنین جذب فناوری‌های نوین در امر تولید و توسعه منطقه‌ای در مبادی گمرکات و نقاط مرزی کشور ایجاد شده است، گفته می‌شود.

قائم مقام پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری دانشگاه صنعتی شریف عملکرد مناطق آزاد در قالب نمودارهای صادرات، واردات، سرمایه‌گذاری و ... را مورد بررسی و نقد قرار داد و متذکر شد که با وجود تمام مزیت‌ها و پتانسیل‌های مناطق مذکور، بحث مناطق آزاد در ایران با موفقیت چندانی همراه نبوده است، چرا که عدم توجه به بسترهای اولیه و انحراف از فلسفه اصلی ایجاد مناطق ویژه و آزاد، موجب عدم تحقق اهداف اصلی شده است.

دکتر ملکی در صحبت‌های خود به مزیت‌گرایی هوشمند به عنوان نوعی سیاستگذاری نوآوری منطقه‌ای و راه رقابت‌پذیری اشاره نمودند. ایشان معتقدند که مزیتگرایی هوشمند، مناطق مختلف را تشویق می‌کند تا در حوزه‌های اولویت‌دار خود از طریق ایجاد تغییرات ساختاری نوآورانه و فناورانه، به مزیت رقابتی قابل اتکا دست یابند. نوآوری‌های فناورانه، اجتماعی، سازمانی، بازاریابی و خدماتی نقش کلیدی در فرایند مزیتگرایی هوشمند ایفا می‌کنند. در مسیر مزیتگرایی هوشمند، برخی از مناطق که از لحاظ توسعه اکوسیستم نوآوری وضعیت مناسبتری دارند، پس از شناسایی حوزه‌های اولویت‌دار خود و طراحی راهبرد مزیت‌گرایی هوشمند، در مرحله بعد به سمت تبدیل شدن به یک قطب نوآوری حرکت می‌کنند.

مهندس خضرایی‌منش مدیر توسعه سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در ادامه به بیان این موضوع پرداختند که ضعف نظری مناطق آزاد از داخل پایاننامه‌ها قابل استخراج نمی‌باشد و لزوماً مناطق آزاد بر اساس پایان‌نامه‌ها بسته نشده‌اند. همانطوری که در کشور ما هیچ‌کدام از صنایع ما بر اساس پایان‌نامه‌ها نمی‌باشد و از اشکالات وزارت علوم و تحقیقات محسوب می‌شود.

این امر که چرا ارتباط دانشگاه‌های ما با صنعت اینقدر ضعیف است و هیچ کسب‌و‌کاری در کشور ما بر اساس پایان‌نامه‌ها رخ نمی‌دهد خود جای بحث دارد که خوشبختانه با ورود استارتاپ‌ها، این مسیر تا حدودی تسطیح شده است.

مدیر توسعه سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی همچنین به ذکر مجموع مساحت مناطق آزاد و ویژه پرداختند که مجموع مساحت مناطق آزاد و ویژه ۷۰۰۰ کیلومتر مربع است که ۳۹۷۰۰۰ هزار هکتار آن متعلق به ماکو و ۸۶۰۰ هکتار آن متعلق به انزلی است و این مساحت ۷۰۰۰ کیلومتر مربعی را اگر به مساحت کشور بسنجیم، 0.5 درصد مساحت کشور می‌باشد.

علاوه براین حدود 1.5 درصد جمعیت کشور در این مناطق ساکن هستند و با در نظر گرفتن پایه نفتی، 2.4 درصد اشتغال کشور در مناطق آزاد وجود دارد. آمار اوج صادرات نیز، حاکی از آن است که ۲۴ میلیارد دلار صادرات از مبدأ مناطق آزاد و ویژه به خارج از کشور در یکسال بوده است که چیزی حدود ۱۸ میلیارد دلار از این ۲۴ میلیارد دلار را پایه نفتی تشکیل می‌دهد و مجموع مناطق ویژه در سال گذشته ۱۷ میلیاد دلار صادرات و مناطق آزاد ۱ میلیارد دلار صادرات داشته‌اند که منطقه ویژه پارس جنوبی در حال حاضر به عنوان غول صادرات کشور مشغول به فعالیت می‌باشد.

مهندس خضرایی در ادامه تعداد واحدهای فعال صنعتی در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی را به ترتیب ۱۲۰۰ واحد و ۸۰۰ واحد برشمرد. ایشان به این موضوع پرداختند که مناطق آزاد هیچ بودجه‌ای از ردیف دولتی ندارند و بودجه آن‌ها صفر می‌باشد و در عوض به این مناطق سهمیه کالای تجاری تعلق خواهد گرفت. همچنین با اشاره به منطقه کپرنشین جاسک بیان نمودند؛ از وقتی که منطقه‌ای به عنوان منطقه آزاد محسوب میگردد، دیگر هیچ بودجه عمرانی به منظور احداث زیرساخت‌ها به آن منطقه تعلق نخواهد گرفت و در عوض به آن سهمیه کالای تجاری تعلق خواهد گرفت، بدین معنا که تاجر کشور که می‌خواهد کالای خود را وارد سرزمین اصلی کند می‌تواند از طریق بنادر و مناطق آزاد کالای خود را وارد کنند و با تخفیف تلخیص کنند و وارد سرزمین اصلی کنند.

مدیر توسعه سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در ادامه ذکر کردند که مناطق آزاد ۳ میلیارد دلار برای کالای تجاری سهمیه دارند (برای ورود به سرزمین اصلی) که هیچ سالی به ۳ میلیارد دلار نرسیده است که به عنوان مثال برای سال ۱۳۹۷ این مقدار به به میزان ۲ میلیارد و ۶۵۰ میلیون دلار بوده است.

مهندس پیرداده کارشناس مناطق ویژه اقتصادی در ادامه توضیح دادند که یکسری مناطق بر اساس توانایی‌هایی به وجود آمده‌اند که محدوده محصور گمرکی هستند که منابع به میزان توانمندی هر منطقه اختصاص پیدا خواهند کرد و از هدررفت منابع در این مناطق جلوگیری به عمل خواهد آمد.

مهندس خضرایی در ادامه به بکارگیری موضوع انتقال فناوری در سال ۱۳۹۵ بر اساس فرمایشات مقام معظم رهبری بند ۱۱ سیاست اقتصاد مقاومتی اشاره نمود که بر اساس آمار در سال ۱۳۹۵، ۹۰ واحد هایتک به مناطق آزاد اضافه شده است که این رقم در انتهای سال ۹۷ به ۳۷۰ واحد افزایش پیدا کرده است که ۸۰ واحد آن متعلق به منطقه آزاد انزلی می‌باشد. ایشان در ادامه به معرفی صنایع های‌تک و استارت‌آپی مناطق آزاد پرداختند که به شرح زیر می‌باشد:

• در شهرهای جلفا، ارس، تارلا، امین و امیر با تکنولوژی کشت هیدروپونیک مشغول به فعالیت می‌باشند که ۱۳ میلیون دلار صادرات داشته است.
• در اروند گوشی‌های جی ال ایکس و شاهین ۲ تولید میگردند، همچنین تولیدات پتروشیمی از روند خوب و رو به رشدی در این منطقه برخوردار است.
• در انزلی بخش دانش‌بنیان فومن شیمی مستقر شده است.
• در چابهار از آب؛ الکل، روغن و مواد دارویی می‌گیرند و به تولید جلبک می‌پردازند.
• در کیش شرکت همانندساز بافت، مشغول به تخلیه DNA بافت‌های استخوانی است.
• در قشم پارک علم و فناوری خلیج فارس مشغول به فعالیت است.
• در ماکو نیز نزدیک به یک سال است که تولید و صادرات آمالگام‌های دندانی صورت می‌پذیرد.

در پایان نشست، دکتر مهدی غضنفری رئیس مدرسه حکمرانی شهید بهشتی اظهار داشتند که ابعاد حکمرانی با ابعاد تخصصی بسیار متفاوت است و در بسیاری از کشورها مناطق آزاد توانسته‌اند تحول عظیمی در حوزه صنعت، اشتغال، جذب سرمایه‌گذار خارجی و ... ایجاد کنند که با کمال تأسف مناطق آزاد ما فاقد این کارایی و ایجاد تحول عمیق در اقتصاد ما هستند.

وزیر اسبق صمت به این موضوع پرداختند که مناطق آزاد از فلسفه وجودی خود کاملاً دور شده‌اند و از فقدان حکمرانی مناسب رنج می‌برند. به عنوان مثال جمع شدن جوانان کشور در مناطق آزاد به منظور اشتغال در این مناطق و به خصوص در بخش هایتک از فلسفه‌های مناطق آزاد نیست، چرا که تکنولوژی‌های هایتک و استارتاپ می‌توانست به جای مناطق آزاد، در همین جنوب شهر تهران احداث و به فعالیت مشغول گردند.

دکتر غضنفری معتقدند که اطلاق اصطلاح سکوی واردات به مناطق آزاد کار درستی نیست، چرا که واردات موجبات امرار معاش این مناطق را فراهم می‌آورد.

رئیس مدرسه حکمرانی شهید بهشتی به مطرح ساختن این سؤال پرداختند که نقش مناطق آزاد در توسعه سرزمین اصلی چیست و دولت‌ها چقدر در دستیابی به این مهم موفق بوده‌اند؟

وزیر اسبق صمت معتقد است که اجازه داده‌ایم تا سایر کشورها از مناطق آزاد ما لنگرهایی را به نفع خودشان بسازند. ایشان تجارت را بخشی از صنعت دانسته و تولید را ترکیبی از تجارت می‌دانند که از دو جهت با تجارت مخلوط شده است، به طوری که تجارت در امر تأمین مواد اولیه، پردازش و فروش محصولات دخیل می‌باشد.

دکتر غضنفری به لزوم برگزاری نمایشگاه‌های سرمایه‌پذیر اشاره کردند که در آن‌ها باید پروژه‌ها را در حد مطالعات امکان‌سنجی (Feasibility Studies) آماده کرده و ضمن برگزاری رویداد از سرمایه‌گذاران خارجی دعوت به عمل آید تا بیایند و از پروژه‌ها بازدید به عمل آورند و به امر سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد ترغیب گردند.

در پایان نشست رئیس مدرسه حکمرانی شهیدبهشتی به لحاظ حکمرانی مناطق آزاد، نکات زیر را مطرح نمودند:

مناطق آزاد نتوانسته‌اند لنگرگاه اقتصاد کشور شوند و به جای اینکه اقتصاد کشور به آنها متکی باشد، خود این مناطق آویزان کشور شده‌اند. ویروس‌های حکمرانی، اداری و فرآیندی عیناً به مناطق آزاد منتقل شده‌اند و باید از این مناطق، ویروس‌زدایی صورت پذیرد و با معماری فرایندها به فضای متفاوت نسبت به داخل کشور در این مناطق دست پیدا کنیم.

به دلیل متفاوت بودن جنس حکمرانی مناطق آزاد باید به تجربه‌های مناطق آزاد سایر کشورها همچون سنگاپور و دبی توجه گردد. همچنین از ترکیب موضوع حکمرانی مناطق آزاد با مسائل تخصصی مناطق آزاد باید بپرهیزیم تا بتوانیم برای این مسائل به جای راه‌حل‌های تخصصی به راه‌حل‌های حکمرانی دست پیدا کنیم.