نشست تخصصی ۱۹: «حکمرانی آب»

محورهای نشست:

۱. تبیین ضرورت اصلاح الگوی حکمرانی آب در کشور برای برون رفت از بحران

۲. واکاوی حکمرانی بومی آب

در ابتدای این نشست، دبیر جلسه آقای مهندس حسنوی ضمن خیرمقدم به حاضرین، به اختصار درباره اهداف برگزاری نشست توضیحاتی را ارائه کرد. وی به عنوان اولین سخنران نشست به بیان نظرات خود پیرامون موضوع «تبیین ضرورت اصلاح حکمرانی آب در کشور» در دو بخش تبیین ضرورت تغییر و پیشنهاد شیوه اصلاح الگوی حکمرانی آب پرداخت. بنابر نظر وی، قبل از هرگونه اقدام در زمینه بررسی ابعاد مختلف حکمرانی آب، بایستی ابتدا بر مبنای یک چارچوب نظری به بررسی مسائل آب و ابعاد آن پرداخت و به همین خاطر مروری بر دیدگاه‌های نظری حکمرانی آب جزء اصول اولیه اصلاح و یا ارائه الگوی حکمرانی خوب آب است. لذا مبنای نظری او در عرصه و محیط حکمرانی آب، بر سه بخش برون‌داد فعالیت‌های بخش آب، ارتباط دوطرفه بین سیاست‌ها، نهادها و قوانین آب و در نهایت پیشران‌های توسعه استوار است.

مهندس حسنوی در ادامه بحث و در راستای آگاهی از شرایط حاکم بر کاستی‌های مدیریت آب کشور در دهه‌های گذشته، اصلی‌ترین و اثرگذارترین اشتباهات و غفلت‌های استراتژیک پدیدآورنده وضع موجود را بی توجهی به ظرفیت‌های واقعی کشور درباره بهره‌برداری و تخصیص منابع طبیعی برای مصارف و نیازهای مختلف، توسعه مقطعی و انتزاعی بدون توجه به مبانی توسعه موزون و پایدار درازمدت و در نهایت تکیه بر رشد اقتصادی بر پایه بهره‌برداری هر چه بیشتر از منابع طبیعی معرفی کرد. از طرفی این اشتباهات اساسی نیز خود زمینه‌ساز ایجاد رویکردها و اشتباهات غلط ثانویه از جمله انتخاب رویکرد عرضه آب برای تأمین هرچه بیشتر برای پاسخگویی به تقاضای آب از طریق احداث بی وقفه تأسیسات ذخیره آب و فشار بر منابع آب زیرزمینی، برنامه‌ریزی متمرکز و از بالا به پایین و تحکمی برای پاسخگویی به نیازها، نادیده گرفته شدن نظرات و دیدگاه‌های نخبگان برای اصلاح مسیر و حاکمیت نگاه تک تخصصی در موضوع طرح‌های توسعه شده است.

حال بروز این اشتباهات در مدیریت آب، منجر به بروز بحران‌های خطرناکی از جمله مهاجرت‌های کلان و تشدید مشکلات حاشیه‌نشینی و اشتغال، تشدید شرایط بحرانی به دلیل وقوع پدیده تغییر اقلیم، تعمیق مشکلات مربوط به پایداری محیط زیست و در نهایت تشدید و تسری تنش‌های اجتماعی به اقصی نقاط کشور شده است که در صورت ادامه شرایط موجود در آینده، این بحران‌ها تبدیل به فجایع ملی خواهند شد.

لذا در جمع‌بندی که مهندس حسنوی از مطالب خود ارائه دادند، به این نکته اساسی اشاره شد که دیگر نمی‌توان با تکیه بر روش‌های گذشته آینده آب را مدیریت کرد و راهی جز ایجاد تغییر و اصلاح در الگوی حکمرانی آب وجود ندارد و بدین منظور تهیه نقشه راه حکمرانی آب کشور ضروری خواهد بود. وی در خاتمه یکی از راه‌های مؤثر در تدوین سند نقشه راه تغییر الگوی حکمرانی آب را تشکیل شورای گفتگوی ملی آب با هدف ایجاد اجماع و جریان‌سازی در سطوح مختلف نسبت به راه‌اندازی میز هم‌اندیشی و گفتگوی ملی با مشارکت نمایندگان قوای سه‌گانه و همچنین نخبگان و بخش خصوصی و به ویژه ذینفعان و بهره‌برداران عنوان کرد.

در ادامه نشست، دکتر حجت میان‌آبادی به عنوان دومین سخنران و در راستای تغییر و اصلاح الگوی حکمرانی فعلی آب کشور، مطالب خود را با رویکرد توجه به دانش بومی حکمرانی آب بیان نمود. ایشان معتقد بود که مدیریت منابع آب در دنیا مبتنی بر ۵ دوره زمانی «قبل از مدرنیته»، «مدرنیته صنعتی»، «بازتابی سبز»، «بازتابی اقتصادی» و «بازتابی سیاسی» است. از میان این دوره‌های زمانی، دوره مدرنیته صنعتی که به دوره مأموریت هیدرولیکی آب نیز مشهور است، مخرب‌ترین دوره زمانی برای مدیریت منابع آب بوده است؛ به‌طوری که تفکر غلبه بشر بر طبیعت جهت منافع مادی بر آن حاکم بوده و طرح‌های بزرگ سدسازی، حفرچاه‌های عمیق و تخریب محیط زیست و منابع آب از درون این تفکر ظهور پیدا کرده است. از طرفی در ادامه و با توجه به بروز پیامدهای مخرب این تفکر، در سال‌های بعد و به تدریج ملاحظات و مطالعات زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اهمیت زیادی در مدیریت منابع آب پیدا کردند و در نهایت از سال .۲۰۰۰ میلادی به بعد مباحث مربوط به حکمرانی آب در سطح بین‌المللی مطرح شدند.

دکتر میان‌آبادی شرایط حاکم بر مدیریت منابع آب در ایران را در خوش‌بینانه‌ترین حالت، شرایط حاکم بر دوران مدرنیته صنعتی قلمداد کرد که از دهه۷۰ شمسی (دوران سازندگی) با شعار «آب محور توسعه» آغاز شده و متأسفانه تا کنون نیز ادامه داشته است؛ به‌طوری که هنوز هم بر تصمیم‌گیری‌های غلط و تحکمی از جمله طرح‌های بزرگ انتقال آب بدون درنظرگرفتن ابعاد مختلف آن اصرار ورزیده می‌شود.

ایشان با تأیید نظر مهندس جهانی در خصوص ضرورت عدم ادامه روند فعلی حکمرانی آب و مدیریت منابع آب کشور، بر این باور است که اصلاح الگوی حکمرانی آب ضروری بوده و در این راستا بایستی از دانش بومی حکمرانی آب در ایران که میراث هزاران سال قبل بوده و ناشی از تفکر والای انسانی و ارزشیِ (آب مایه حیات) است، استفاده کرد.

دکتر میان‌آبادی شاخص‌ها و اصول اساسی حکمرانی خوب را مشارکت، سازگاری، پاسخ‌دهی و شفافیت عنوان کرد و معتقد است با شواهدی که در دسترس است، الگوی بومی حکمرانی آب که در قدیم در ایران حاکم بوده است نیز منطبق بر همین اصول بوده و نمونه‌هایی از قبیل قنات، نظام جمعی لایروبی، شبکه اجرایی تقسیم آب زاینده‌رود، آبیاری کوزه‌ای و انتخاب میراب و سرمیراب، تأیید کننده این موضوع است.

در جمع‌بندی که ایشان از مطالب خود داشت، توجه به دانش بومی آب به عنوان بخشی از سرمایه ملی اقوام، حاصل قرن‌ها آزمون و خطا در محیط طبیعی، اقتصادی و اجتماعی و در نهایت متفاوت بودن شیوه‌های حکمرانی در هر منطقه با توجه به شرایط مختلف از اهمیت بالایی برخوردار است و تدوین الگوی حکمرانی خوب آب در کشور منوط به کاربرد این دانش بومی است.

در پایان نشست نیز دبیر جلسه از سخنرانان محترم و حاضرین در جلسه به جهت حضورشان تقدیر و قدردانی نمود و ابراز امیدواری کرد که نشست‌های دیگری در این زمینه برگزار گردد.