ضرورت اصلاح الگوی حکمرانی آب در کشور

۱- تعریف مسئله

موضوع آب و مدیریت آن یکی از چالش‌های اصلی در سطح بین‌الملل است، به‌طوری که سازمان ملل متحد مسئله آب را دومین مسئله بزرگ جهانی بعد از موضوع جمعیت اعلام کرده است. در ایران نیز با توجه به جغرافیای خشک و نیمه خشک آن، مدیریت آب یکی از مهم‌ترین چالش‌ها است که آثار و تبعات آن هر روز پر رنگ‌تر می‌شود و که این مسئله سبب ایجاد دغدغه و نگرانی برای نخبگان و تصمیم‌گیرندگان حوزه آبی کشور شده است. طبق بررسی‌های انجام شده، یکی از مسائل و چالش‌های اصلی در مدیریت آب، مربوط به نوع حکمرانی آب در کشور است. به همین دلیل ارائه الگوی مطلوب حکمرانی آب و یا اصلاح حکمرانی فعلی، بایستی در اولویت قرار گیرد. بدین منظور این سیاست‌نامه به و موضوع ضرورت بنیادین تغییر حکمرانی فعلی آب کشور می‌پردازد.

۲- تاریخچه مسئله

در تبیین ضرورت اصلاح حکمرانی آب بایستی ابتدا ۴ موضوع اصلی ذیل به دقت مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند تا بتوان با آگاهی و دانش کافی دست به تغییرات بنیادین در حکمرانی آب کشور زد و یا الگوی مناسبی را ارائه داد.

۱-۲- مروری بر دیدگاه‌های نظری

دیدگاه نظری در عرصه حکمرانی آب را می‌توان به‌طور کلی نتیجه فعالیت‌های بخش آب (مانند تأمین نیازها، عرضه و تقاضای آب و …) دانست که تحت تأثیر دو مؤلفه اساسی جعبه آب (شامل سیاست‌ها، قوانین آب و نهادها) و پیشران‌ها (اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و...) قرار دارد (شکل ۱).

شکل (۱) عرصه و محیط حکمرانی آب از دیدگاه نظری

۲-۲- غفلت‌ها و اشتباهات استراتژیک در فرآیند توسعه و مدیریت آب در جهت ایجاد وضع موجود

در فرآیند توسعه کشور در ۴ دهه اخیر بی‌توجهی و غفلت‌هایی اساسی صورت گرفته است. بی‌توجهی به ظرفیت‌های واقعی کشور درباره بهره‌برداری و تخصیص منابع طبیعی برای مصارف و نیازهای مختلف بطور اعم و منابع آب به‌طور اخص؛ به‌طوری که بر اساس آمار موجود، ۳۲۰ درصد فراتر از ظرفیت و توان اکولوژیکی طبیعی کشور بهره‌برداری صورت گرفته است. از طرفی رویکرد توسعه عموماً مقطعی و انتزاعی بدون توجه به مبانی توسعه موزون و پایدار دراز مدت بوده است. به عبارت دیگر توسعه کشور با عمران کشور اشتباه گرفته شده است و طرح‌ها و پروژه‌ها بدون در نظر گرفتن اثرات میان‌مدت و بلند مدت آن در سطح استانی و حتی ملی اجرا شده‌اند. عمده این غفلت‌ها ناشی از تفکر حاکم بر سیاست‌گذاران کشور بوده است که رشد اقتصادی را بر پایه بهره‌برداری هر چه بیشتر از منابع طبیعی قلمداد کرده‌اند. به تبع غفلت‌ها و اشتباهات اصلی رخ‌داده، اشتباهات ثانویه نیز پدید آمده است که می‌توان از آن جمله به موارد ذیل اشاره کرد:

• انتخاب رویکرد عرضه آب برای تأمین هرچه بیشتر برای پاسخگویی به تقاضای آب از طریق احداث بی وقفه تأسیسات ذخیره آب و فشار بر منابع آب زیرزمینی
• برنامه‌ریزی متمرکز و از بالا به پایین و تحکمی برای پاسخگویی به نیازها
• تهی کردن عملی آمایش سرزمین از مفهوم واقعی آن
• نادیده گرفته شدن نظرات و دیدگاهای نخبگان برای اصلاح مسیر
• حاکمیت نگاه تک تخصصی در موضوع طرح‌های توسعه
• غفلت از دیپلماسی آب

حاصل تمامی اشتباهات رخ داده در مدیریت آب کشور، پیامدهای ناگواری است که در حال حاضر کشور را با چالش و بحران آب گرفتار کرده است که مهم‌ترین آن‌ها تحمیل اضافه برداشت از منبع آب زیرزمینی، تخریب اکوسیستم‌های آبی مهم و در معرض تخریب قرار گرفتن تعداد زیادی از آن‌ها، وقوع پدیده ریزگردها در مقیاس‌های وسیع ناشی از عدم توجه به دیپلماسی آب، نادیده گرفته شدن ارزش ذاتی و اقتصادی آب و نزول شدید بهره‌وری و در نهایت تشدید و گسترش آلودگی‌های ناشی از آب و تحمیل آثار زیان بخش آن به سلامتی و بهداشت جامعه می‌باشد.

با ادامه این وضعیت و شرایط حاکم بر مدیریت آب کشور و عدم برنامه‌ریزی برای مقابله با بحران‌های موجود، چشم‌انداز ناامیدکننده‌ای در حوزه آب در انتظار کشور است که خروجی آن جز تعمیق بحران‌های کنونی و تبدیل آن به فاجعه ملی نخواهد بود. از جمله این بحران‌ها می‌توان به بروز مهاجرت‌های کلان و تشدید مشکلات حاشیه نشینی و اشتغال، تشدید شرایط بحرانی به دلیل وقوع پدیده تغییر اقلیم، تعمیق مشکلات مربوط به پایداری محیط زیست، تشدید و تسری تنش‌های اجتماعی به اقصی نقاط کشور و در نهایت تشدید تعارض رشد اقتصادی در مقابل ظرفیت‌های آبی اشاره کرد.

۳ - راهکارها و الزامات اجرایی پیشنهادی

با توجه به مطالب بالا می‌توان دریافت که دیگر نمی‌توان با تکیه بر روش‌های گذشته، آینده مدیریت آب را رقم زد و راهی جز ایجاد تغییر و اصلاح در الگوی حکمرانی آب وجود ندارد و به همین دلیل تهیه و تنظیم نقشه راه به منظور اصلاح ساختار حکمرانی آب ضروری به‌نظر می‌رسد. از طرفی باید درنظر داشت که مهم‌ترین و کلیدی‌ترین بخش تهیه چنین نقشه راهی، الزام به مشارکت تمامی بازیگران و کنشگرانِ حوزه آب بوده که از این طریق مصوب و اجرایی شود تا بدین منظور روندهای غلط گذشته در تصمیم‌گیری‌های یکطرفه تکرار نشود.

۴- منابع

1- Implementing the OECD Principles on Water Governance, Implementing the OECD Principles on Water Governance, 2018, ( http://www.oecd.org ).

2- Water Governance Facility: Publications About the Water Governance Facility, United Nations Development Programme, 2003, ( www.undp.org ) .

۳- جهانی، ع.، «تبیین ضرورت اصلاح الگوی حکمرانی آب در کشور»، نشست تخصصی حکمرانی آب، پژوهشکده مطالعات راهبردی، مردادماه ۱۳۹۸.