اهمیت دانش بومی در تدوین الگوی حکمرانی خوب آب در ایران

۱ - تعریف مسئله

ناکامی سیاست‌های گذشته مدیریت آب تحت فشارهای توسعه، موجب شده است تا حرکتی اصلاحی برای بازنگری و آسیب‌شناسی رفتار گذشته و یافتن راه‌هایی برای افزایش کارایی مدیریت آب کشور آغاز گردد. باور عمومی آن است که بحران موجود آب (بحران کم‌آبی) نتیجه حکمرانی نامناسب در سه دهه اخیر است. بر اساس اجماع پدید آمده، مدیریت سلسله مراتبی و تک‌بعدی ناکارا است و باید به جای آن مدیریت مشارکتی مستقر گردد. به همین دلیل، امروزه اصلاح حکمرانی آب به گفتمان جدی در عرصه مدیریت آب تبدیل شده است. این در حالی است که در ایران از دیرباز حکمرانی مشارکتی و سازگار با طبیعت برقرار بوده که از آن جمله می‌توان به احداث قنات‌ها و شبکه آبران اشاره کرد. لذا آشنایی با دانش بومی و کسب تجربه از آن جهت اصلاح حکمرانی فعلی آب، از اهمیت بالایی برخوردار است.

در این سیاست‌نامه با هدف آگاهی از دانش بومی در جهت ایجاد حکمرانی خوب آب در کشور، ابتدا مراحل مختلف تغییرات مدیریت منابع آب در دنیا مورد بررسی قرار گرفته و به اثرات آن بر سیاست‌گذاری و مدیریت داخلی آب کشور اشاره می‌شود. در ادامه به معیارها و شاخص‌های حکمرانی خوب آب اشاره شده و مطالعه تطبیقی از مدیریت و دانش بومی منابع آبی با شاخص‌ها و اصول حکمرانی خوب آب انجام می‌گیرد.

۲- تاریخچه مسئله

به‌طور کلی تغییر پاردایم در مدیریت منابع آب جهان را می‌توان به ۵ دوره زمانی به شرح ذیل تقسیم کرد:

1. دوران قبل از مدرنتیه (اواخر دهه ۸۰ میلادی به قبل): تا قبل از شروع دوران مدرنیته مدیریت آب، مدیریت سازگار با محیط زیست و با حکمرانی نسبتاً خوبی بوده است. در ایران نیز این تفکر با توجه به ارزش‌های اسلامی از جمله درنظر گرفتن آب به عنوان مایه حیات برای همه موجودات، رایج و حاکم بوده است که از نتایج آن می‌توان به احداث قنات‌ها در نقاط مختلف کشور اشاره کرد.
2. دوران مدرنیته صنعتی (اوایل دهه ۹۰ تا ابتدای سال ۲۰۰۰ میلادی): در دوران مدرنتیه صنعتی تفکری حاکم می‌شود که در آن انسان می‌تواند بر طبیعت غالب شود. این رویکرد و تفکر برگرفته از مکتب نوسازی است. در این دوران که همراه با انقلاب صنعتی نیز هست، موضوع مأموریت هیدرولیکی آب پدید می‌آید که ناشی از رویکرد کسب حداکثری سود در جهت منافع سرمایه‌داری است. به عبارت دیگر در این دوران آب یک کالای صرفاً اقتصادی در نظر گرفته می‌شود و از دل آن تفکر مهار آب‌ها (پروژه‌های بزرگ آبی از جمله سدسازی) ظهور پیدا می‌کند. این تفکر از دهه اوایل ۱۹۹۰ در غرب شروع شد و با تاخیر چند دهه‌ای در ایران (دوران سازندگی) با شعار آب محور توسعه است در سیاست‌های کلان آبی با رویکرد مهار آب‌ها بروز پیدا می‌کند. از جمله نتایج این رویکرد می‌توان به احداث بیش از ۷۵ سد بر روی ورودی دریاچه ارومیه به بهانه توسعه اقتصادی اشاره کرد که نتیجه مخرب آن خطر خشکی این دریاچه در کمتر از ۱۵ سال بعد از احداث سدها می‌باشد.
3. دوران بازتابی سبز (۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ میلادی): در این دوره مطالعات زیست‌محیطی و اجتماعی در مدیریت و سیاست‌گذاری‌های آبی مورد توجه قرار می‌گیرد و طرح‌های آبی بدون پیوست‌ها و تحقیقات جامع زیست‌محیطی اجرایی نمی‌شوند. در ایران نیز پیوست‌های محیط زیستی از دهه ۸۰ شمسی جزء ضروریات طرح‌های آبی بوده است با این تفاوت که در بسیاری از طرح‌ها صرفاً جنبه سطحی و بدون در نظر گرفتن پیامدهای بلندمدت زیست‌محیطی بوده است.
4. دوران بازتابی اقتصادی (۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ میلادی): در این دوره ارزش اقتصادی آب مورد توجه قرار گرفته و مباحثی مانند بازار آب مطرح می‌شود.
5. دوران بازتابی سیاسی (۲۰۰۰ میلادی تا کنون): در این دوره زمانی، بحث‌های سیاسی و نهادی آب پدید می‌آید که در ادامه آن موضوع حکمرانی آب و ابعاد مختلف آن ظهور پیدا می‌کند.

با توجه به بررسی‌ها و مشاهدات صورت گرفته و همچنین سیاست‌های کلان آبی کشور، می‌توان نتیجه گرفت که سیاست‌ها و رویکردهای آبی کشور تا به امروز با تفکرات دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۰۰ میلادی (دوران مدرنیته صنعتی یا تفکر مأموریت هیدرولیکی آب) اتخاذ شده است. صحت نتیجه‌گیری فوق را می‌توان اصرار به عدم توجه جدی به مسائل زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در کوتاه مدت و بلند مدت طرح‌های آبی دانست که منجر به مطرح شدن پروژه‌های بزرگ و چالش‌برانگیزی مانند انتقال دریای عمان به مشهد و انتقال آب دریای خزر به سمنان توسط سیاست‌گذاران اصلی این حوزه می‌شود.

به همین دلیل ضروری است که در ساختار حکمرانی آب و مدیریت آب کشور تجدید نظری جدی صورت گیرد که این امر با شناخت معیارها و شاخص‌های اساسی حکمرانی خوب آب با تکیه بر دانش بومی میسر خواهد بود. از جمله شاخص‌های اساسی که در حکمرانی خوب آب مطرح شده است، می‌توان به شاخص مشارکت، عدالت، انصاف، سازگاری، مسئولیت‌پذیری، پاسخ دهی، حقوقی، شفافیت، کارآمدی، اعتماد اشاره کرد. همچنین از دیدگاه‌های مختلف، اصول و مبانی حکمرانی خوب آب به شرح ذیل می‌باشد:

• UNDP [1] (2003): یک حکمرانی خوب آب مبتنی بر مشروعیت داشتن، دارای جهت و سمت و سوی مناسب، کارایی و عدالت می‌باشد.

• OECD [2] (2018): حکمرانی خوب آب بایستی دارای اثربخشی و بهره‌وری، اعتماد و تعامل بین خبرگان، حاکمیت و جوامع محلی باشد.

• سوما و همکاران (۲۰۱۵): اصول اساسی حکمرانی خوب آب شامل پاسخ گویی، مشروعیت، شفافیت و نمایندگی می‌باشد.

با توجه به معیارها و اصول حکمرانی خوب آب مطرح‌شده، می‌توان ۴ اصل اساسی و بنیادین مشارکت، سازگاری، شفافیت و پاسخگویی را جزء حکمرانی خوب آب قلمداد کرد. از طرفی با بررسی سابقه تاریخی و دانش بومی حکمرانی آب در کشور، می‌توان دریافت که نوع حکمرانی آبی بومی که در ایران وجود داشته، مبتنی بر این ۴ اصل اساسی بوده است که نمونه‌های از آن در جدول (۱) ارائه شده‌اند.